چشم بد،پنج راهی که مردم خاورمیانه برای دوری آن انجام میدهند

“چشم بد” چیست؟ چگونه فرهنگ ها در سراسر منطقه با اثرات آن مقابله می کنند؟ نگاه دقیق تری می اندازیم

طلسم نظر در یونان و ترکیه رایج است و اغلب برای تشویق خوش شانسی استفاده می شود (Creative Commons)

این صحنه ای است که بسیاری از کسانی که در فرهنگ های خاورمیانه یا اطراف آن بزرگ شده اند با آن آشنا هستند و صحنه ای است که می تواند برای برخی باعث اضطراب شود.

به عنوان مثال شخصی از روی خیرخواهی می گوید: «اوه، آیا او تبدیل به یک پسر جوان خوش تیپ نشده  است  . .

مادر بعد از اینکه متوجه حرفش می‌شود و برای اینکه چشم فرزندش چشم نخورد، خودش ماشاالله  می‌گوید و برای محافظت از فرزندش زیر لب شروع به زمزمه دعا می‌کند، حالا به این گمان می‌رود که آشنای او ممکن است گاهی اوقات از روی لغزش ، آئین  یا چشم بد را روی فرزندش بگذارد، یا ناخود آگاه و گاه از روی عمد.

بادیه نشین صحرای نقب چشم بد را نیرویی واقعی و خطرناک می داند (کریتیو کامانز)

اعتقاد به چشم بد، که تقریباً با مفهوم حسادت یا “چشم سبز” در فرهنگ های غربی مطابقت دارد، در خاورمیانه گسترده است. در عربی به عین به معنی چشم معروف است . در ترکی به نزار به معنی نگاه و در فارسی چشم می گویند .

یک نگاه طولانی از یک چشم حسود، که فوراً با یک نعمت همراه نیست، می تواند منجر به انواع رنج ها شود. بسیاری بر این باورند که این کشور مسئول بدبختی‌هایی است که با آن مواجه می‌شوند و تمام تلاش خود را می‌کنند تا با تشریفاتی که ریشه در آیین‌های مذهبی و سنت‌های فرهنگی دارند، قدرت‌های فرضی خود را دفع کنند.

در یکی از حکایت‌هایی که به طور گسترده به اشتراک گذاشته شده است، مادرشوهر به یک زن اهوازی توصیه می‌کند که گلدانی را در خانه‌اش بکوبد تا خاکی که می‌ریزد، بازدیدکنندگان را از توجه به زیبایی خانه منحرف کند.

مصریان باستان از سرمه به عنوان لبه سیاه دور چشم استفاده می کردند تا از ورود ارواح شیطانی به پنجره های روح محافظت کنند. سنت مشابهی امروزه نیز در بخش‌هایی از جنوب آسیا انجام می‌شود. آویزهای چشمی برای محافظت از نیروهای معنوی بدخیم ممکن است در بین النهرین سرچشمه گرفته باشند و یونانیان باستان نمادهای مشابهی برای دفع شر داشتند.

در یک عمل خلاف واقع، که تصور می شود ریشه در سنت یهودی دارد ، خیرخواهان برای اجتناب از حسادت، برعکس آنچه منظور است، می گویند.

یک زن ترک اردبیلی گفت: «به یاد دارم که در مدرسه منتظر دخترم بودم و وقتی او را دیدم، گفتم: «سلام زشت». “معلم او شنید و وحشت کرد که من دخترم را زشت صدا می کنم. سپس مجبور شدم توضیح دهم که در فرهنگ من اغلب برعکس می گوییم، به عنوان راهی برای کم کردن چشم بد.”

در برخی از جوامع بادیه نشین، مادران فرزندان خود را از ترس اینکه زیبایی آنها به آغوش کشیده شود، مرتب نگه می دارند.و در جمع هیچ وقت فرزندان خود را در آغوش نمی‌گیرند.

در تضاد شدید با روح عصر رسانه‌های اجتماعی، بسیاری از سنت‌های خاورمیانه صاحبان ثروت، خوشبختی و زیبایی را تشویق می‌کردند تا از نمایش‌های آشکار خوشبختی خود اجتناب کنند. این احساس در خطی نوشته شده توسط شاعر لبنانی خلیل جبران آمده است: “سفر کن و به هیچ کس نگو، یک داستان عاشقانه واقعی زندگی کن و به هیچ کس نگو، شاد زندگی کن و به هیچ کس نگو، مردم چیزهای زیبا را خراب می کنند.”

“ارواح بد”

اعتقاد به چشم بد و راه‌های محافظت در برابر آن از ابتدای تاریخ ثبت شده، حداقل به دور سومری‌ها، یعنی ۵۰۰۰ سال پیش، وجود داشته است. یک ضرب المثل رایج در میان بادیه نشینان اهمیت چشم بد را منعکس می کند: “چشم بد می تواند انسان را به قبر برساند و شتر را به دیگ آشپزی.”

پروفسور عارف ابوربیعه، انسان شناس از دانشگاه بن گوریون نقب، جامعه بادیه نشینان در صحرای نقب را مطالعه کرده است و می گوید که آنها همیشه چشم بد را به عنوان یک “نیروی خطرناک” بسیار واقعی می دانند که قدرت تأثیرگذاری دارد . زندگی می کند.

ابوربیعه می نویسد: به شخصی که چشم بد دارد، ارواح ناپاکی گفته می شود که اراده شدید و میل به آسیب رساندن، بی نظمی و آسیب را می رساند، خواه با نگاه کردن به قربانی یا با مناسک مستقیم یا غیرمستقیم. مانند دعا یا نفرین».

فنجان های چشمی، مانند این که در مونیخ نمایش داده شده است، توسط یونانیان باستان برای دفع چشم بد استفاده می شد

چشم بد را می توان مقصر هر چیزی دانست، از شکست ازدواج تا بیمار شدن کودک یا از دست دادن شغل. خواب‌آلودگی بیش از حد، خمیازه کشیدن یا عدم تمرکز نیز گاهی اوقات به عنوان اثرات چشم بد توضیح داده می‌شود.

در فرهنگ عامه بادیه نشین سه سطح از چشم بد وجود دارد : کسی که ناخواسته چیزی را ستایش می کند، بدون اینکه برکات صحیحی داشته باشد. کسی که از حسادت خود آگاه است اما از گفتن چیزی اجتناب می کند.  شخصی که عمداً به دنبال فردی است که از طریق نگاه تلخ خود آسیبی به او وارد کند.

گفته می شود که آسیب پذیرترین افراد در برابر چشم بد افراد سالم، زیبا و ثروتمند و همچنین کودکان و زنان باردار هستند.

مفهوم چشم بد را در ادیان ابراهیمی می توان یافت و از حضرت محمد (ص) نقل شده است که می فرماید: «چشم بد واقعی است و اگر چیزی بر حکم الهی غلبه کند، چشم بد خواهد بود». 

یهودیان ناظر اغلب کنهارا ، انقباض کلمات kein eina hara ، یا “بدون چشم بد” می گویند. و پیروان کابالا، یک گرایش عرفانی در یهودیت، یک نخ قرمز را به دور مچ دست چپ خود می‌بندند تا چشم را از خود دور کنند.

در اینجا، پنج نماد و سنت را خلاصه می کنم که امروزه هنوز برای محافظت از مردم در برابر خطر استفاده می‌کنند.

1. تعویذ

این منظره‌ها در بسیاری از خانه‌ها رایج است و حتی می‌توان آن‌ها را در آینه دید عقب ماشین‌ها آویزان کرد یا به‌عنوان جواهرات دور گردن یا مچ دست قرار داد.

دست فاطمه یک طلسم محبوب برای دفع شر در بخش هایی از خاورمیانه و شمال آفریقا است.

مهره‌های شیشه‌ای آبی رنگ، با لکه‌ای سفید و نقطه سیاه کوچک‌تر در وسط، در ترکی نازار نامیده می‌شوند و گفته می‌شود که برای محافظت مردمانی از قبیل آشوری‌ها، فنیقی‌ها، رومی‌ها، عثمانی‌ها و یونانی‌ها استفاده می‌شده است.

گفته می‌شود که مهره‌ای به شکل چشم، نگاه منفی ناخواسته‌ای را که دیگران انداخته‌اند به کسی که چشم بد دارد منحرف می‌کند.

یکی دیگر از طلسمات محبوب دست فاطمه است که به نام دختر حضرت محمد یا دست مریم در سنت یهودی نامگذاری شده است. اغلب یک چشم در مرکز کف دست دارد تا در برابر بدبختی محافظت کند و صاحب خود را از قدرت چشم بد محافظت کند.

حرز امامان.یا دعای چشم نظر که این دعاها را از دعانویسی می‌گیرند و در گردن آویزان می‌کنند تا در برابر چشم بد و شر و بلا در امان باشند.که این حرز و دعا بیشتر در کشورهای عربی و ایران و پاکستان و افغانستان رایج است.

2. تلاوت های قرآنی

علیرغم محبوبیت گسترده تعویذ در جهان اسلام، بسیاری از مسلمانان معتقدند که در اسلام مجاز نیستند و به شدت با استفاده از آن مخالفند. آنها معتقدند که فقط خدا می تواند انسان را در برابر ارواح شیطانی محافظت کند، بنابراین سنت های آنها در برابر چشم بد ریشه در کلمات دعا دارد.

آیات قرآن توسط مسلمانان برای محافظت در برابر چشم بد استفاده می شود

تعدادی از آیات و سوره های قرآنی وجود دارد که معمولاً معتقدند در برابر نیروهای مرتبط با چشم مؤثر است. رایج ترین آنها در میان آنها یک جفت سوره کوتاه است که با کلمه قل (در عربی “بگو”) شروع می شود. آنها عبارتند از سوره فلق (سپیده دم) و سوره ناس (انسان) که در مجموع به عنوان  معوذتین  یا «آیات پناه» شناخته می شوند.

آیات دیگری در قرآن وجود دارد که اعتقاد بر این است که در برابر چشم بد مؤثر است و بیشتر آنها مستلزم استناد مستقیم به قدرت خداوند برای غلبه بر شر است.(در باره این آیات در سایت مقاله زیاد نوشتم.)

روایات اسلامی حکایات فراوانی در مورد کارآمدی استفاده از قرآن در برابر ارواح بد و حسد دارد. ابن قیم الجوزیه، فقیه سوری قرن چهاردهم، درباره یک بادیه نشین نوشت که فردی را که شتر زمانی پر جنب و جوش او را ناخوش می‌کرد، به سادگی از طریق آیه کشف کرد. گفته می شود که بادیه نشین با تلاوت آیاتی از قرآن توانست شتر خود را شفا دهد و عامل آن را بیرون آورد.

3. بخور دادن

سوزاندن بخور دادن برای دفع ارواح و نیروهای بد یک عمل رایج در سراسر خاورمیانه، جنوب آسیا و شرق آسیا است.

بادیه نشین ها در اطراف فرد نفرین شده چوب آگار یا بخور می سوزانند تا انرژی منفی ناشی از چشم بد را پاک کنند. در  مصر،  سیاه دانه یا آویشن ترجیح داده می شود.

در ایران، معتقدان به چشم بد از  دانه اسفند  استفاده می کنند که به نام سوری نیز معروف است. در خانه‌های ایرانی، بخور را آنقدر گرم می‌کنند تا دانه‌ها بریزند تا از چشم بدان و یا ابتلا به چشم در امان باشند. تصور می‌شود که قدمت این عمل به زمانی برمی‌گردد که  زرتشتیان  بر ایران تسلط یافتند و گفته می‌شود در پاکسازی انرژی منفی مؤثر است. مغازه داران اغلب آن را در اطراف فروشگاه های خود به امید تجارت بهتر می سوزانند، و همچنین برای تمیز کردن انرژی در خانه های جدید سوزانده می شود

4. تف کردن، سه بار

یک تف وانمود کننده، سه بار، بدون اینکه بزاق از دهان خارج شود، کمی شبیه به “Thu Thu Thu” به نظر می رسد. به نظر می‌رسد این آیین توسط بسیاری از فرهنگ‌ها از جمله یونانی‌ها و رومی‌ها انجام می‌گرفته است و دومی‌ها عمل despuere malum را به معنای تف کردن به شر می‌نامند.

برخی از یهودیان از روش سه بار تف کردن برای دفع چشم بد استفاده می کنند

مدت‌هاست که یهودیان آن را انجام می‌دادند، به عنوان راهی آسان برای محافظت از چشم‌ها دیده می‌شد و با دعاها، از جمله کینه‌هور ، همراه است .

در میان برخی از بادیه نشینان، شفا دهنده ها خودداری نمی کنند و از بزاق خود برای درمان مصیبت دیدگان از مصیبت های چشم بد استفاده می کنند – اعتقاد به آب دهان مرد، مرد را شفا می دهد و اعتقاد زن، زن را درمان می کند.

5. خراش یا خرج کردن پایین

ایرانی‌ها، ارمنی‌های لبنان و آشوری‌ها این کار را انجام می‌دهند، اگرچه همه رویکردها و عبارات متفاوتی دارند که همراه با این عمل است.

در ارمنستان از خراش پایین برای جلوگیری از تبدیل تعریف به نفرین استفاده می شود

در بین ارمنیان عبارت char atchk  گفته می شود در حالی که پشت بدن را سریع خراش می دهند تا از تبدیل تعارف به نفرین جلوگیری شود.

آشوری‌ها هم همین رویه را دارند،  اما به‌جای خراش، خفیف پایین(نیشگون گرفتن) می‌آید و به‌دنبال آن عبارت  ماشاالله را برای خنثی کردن چشم بد انجام میدهند.

تئوری این است که دردی که از نیشگون گرفتن احساس می‌شود باید باعث شود که چشم بد دیگر به موفقیت شما حسادت نکند، زیرا شما اکنون در درد هستید.

و من الله توفیق : حمید آذر